تهرانِ خفته روی زلزله

شهر تهران به واسطه قرارگیری در دامنه جنوبی البرز و وجود گسل های فعال در نزدیکی و اطراف آن و رخداد زلزله های ویرانگر در طول تاریخ در محدوده آن، از پتانسیل لرزه خیزی بالایی برخوردار است. بر اساس مطالعات تاریخی شهرهای تهران و ری تاکنون هشت بار با لرزه هایی با بزرگی بیش از ۷ ریشتر مواجه شده است. در حال حاضر از آخرین زلزله تهران ۱۸۶ سال می گذرد درحالی که دوره بازگشت زلزله‌های تهران ۱۵۰ سال برآورد شده است. بنابراین ۳۶ سال از موعد زلزله تهران گذشته است.
از سوی دیگر رشد ناهماهنگ و غیر اصولی شهر تهران به خصوص در چند دهه اخیر به ویژه در برخی مناطق تازه شکل گرفته یا توسعه یافته، مانند منطقه ۲۲ باعث شده که این شهر در برابر زلزله احتمالی از آسیب پذیری بالایی برخوردار باشد. امروز تهران در حوزه مدیریت بحران و ایمنی سطح شهر با چالش‌های جدی مواجه است.
ساخت و ساز در حریم گسل ها و مناطق مستعد ناپایداری زمین، عدم توجه کافی به شدت بالای لرزه خیزی تهران در طراحی و اجرای ساختمان ها و تأسیسات حیاتی، توزیع ناهمگون تاسیسات و امکانات شهری مورد نیاز در زمان بحران و وجود بافت‌های آسیب پذیر و فرسوده متعدد و پراکنده در سطح شهر، همگی حاکی از این است که در صورت وقوع زلزله شدید در تهران تلفات و صدمات جبران ناپذیری به این شهر وارد می‌شود. موضوعی که محمد سالاری رییس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر تهران در گفتگو با ایسنا بر آن صحه می‌گذارد و می‌گوید: تهران گسل‌های زیادی دارد که وقوع زلزله در آن را حتمی می‌کند.

زیرساخت‌های تهران دچار مشکل قابل ‌توجهی است

وی ادامه می‌دهد: در صورت وقوع این زلزله وسعت و عمق تخریب آنچنان گسترده خواهد بود که تصور آن هم برای ما سخت است. زیرساخت های تهران دچار مشکل قابل ‌توجهی است. کانال‌های تاسیسات شهری در تهران نداریم، به‌طوری که تمام شبکه‌های توزیع نیروی ما به صورت سنتی – دفنی است که سیستم را آسیب‌پذیر می‌کند.
سالاری به وجود بافت فرسوده در تهران اشاره و تاکید می‌کند: میزان بافت فرسوده در تهران با بیش از ۳۷۰۰ هکتار بسیار گسترده است و در کنار آن هم ١۴ ‌هزار هکتار بافت ناپایدار وجود دارد.
وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود به خطرهای دیگر در کمین تهران در صورت وقوع زلزله احتمالی همچون ریزش نمای ساختمان‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: ظرف دو سال و نیم گذشته و با شکل گیری کمیته های نمای ساختمانها در مناطق ۲۲ گانه شهر تهران، شهروندان و متولیان ساخت و ساز و شهرداری های مناطق مکلف هستند که مانند سایر نقشه‌های ساختمان در زمان صدور پروانه نقشه نمای بنا را نیز مصوب کنند اما درخصوص ساختمان های بزرگ مقیاس که دولتی هستند شاهد یک اشکال اساسی هستیم؛ چرا که کمیته نما برای ساختمان های بزرگ در معاونت شهرسازی و معماری تشکیل می شود و متاسفانه در آنجا برای این موضوع به خوبی عمل نشده لذا شاهدیم ظرف دو سال و نیم گذشته بعضا ساختمان هایی ایجاد شده همانند قبل از نمای تمام شیشه و یا تمام کامپوزیت استفاده کرده اند که هیچ سنخیتی با اصول و مبانی معماری شهرسازی ایرانی و اسلامی ندارند.
به گزارش ایسنا، در فروردین ماه سال ۱۳۷۸ آژانس همکاری های بین المللی ژاپن (جایکا) که نماینده رسمی و مسئول اجرای طرح های همکاری فنی دولت ژاپن است گروه مطالعاتی خود را به تهران اعزام کرد تا مطابق مقررات و آیین نامه‌های جاری کشور ژاپن، مطالعاتی را در زمینه زلزله‌های احتمالی شهر تهران انجام دهد. مطالعات این گروه بر روی ۲۲ منطقه تهران با دو هدف تهیه نقشه میکرو زونینگ زلزله برای تهران و ارائه توصیه هایی برای کاهش خسارات زلزله احتمالی شهر تهران انجام شد که گزارش نهایی این مطالعات با همکاری مرکز مطالعات زلزله و زیست محیطی تهران بزرگ پس از ۱۸ ماه مبنای تدوین طرح جامع مدیریت بحران تهران قرار گرفت که مقرر بود توسط سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران تهیه شود.
گسل های کلانشهر تهران

پراکندگی گسل‌های فعال در تهران و اطراف آن به طور سازمان یافته ای برای نخستین بار در سال ۱۳۶۲ ساماندهی شد و در سال ۱۳۸۱ نیز مرکز مطالعات زلزله و زیست محیطی تهران بزرگ نقشه های همراه با جزئیات پراکندگی گسل ها را ساماندهی کردند.

بر این اساس، تهران بر روی سه گسل اصلی مشا، گسل شمال تهران و گسل های جنوب و شمال ری قرار گرفته است. گسل مشا یکی از گسل های بنیادی البرز مرکزی است و در شمال تهران قرار گرفته است. گسل شمال تهران از دامنه رشته کوه البرز به ۵.۳ کیلومتر از کن به لشگرک می رسد. گسل‌های جنوب و شمال ری شاخص ترین گسل‌ها در دشت های جنوبی تهران هستند که در سراسر هر دو سوی فرونشست ری پراکنده شده اند.
کابوس وقوع زلزله در قلب سیاسی و اقتصادی ایران، موجب نگرانی های اکثر مردم ایران است، اما پس از زلزله اخیر غرب کشور این که زلزله کرمانشاه، گسل های تهران را فعال کرده است یا خیر و این که در صورت وقوع زلزله‌ای به بزرگی کرمانشاه، در تهران چه اتفاقی خواهد افتاد، سوالاتی است، که امروز ذهن گروه های مختلف مردم را به خود مشغول کرده است.

صدای پای زلزله در تهران به گوش می رسد

به گزارش ایسنا، محمد میرزایی، یک استاد دانشگاه در گفتگویی در تشریح گسل‌های تهران می گوید: گسلی که کرمانشاه را لرزاند، هیچ ارتباطی با گسل تهران ندارد و زلزله کرمانشاه تاثیر بسزایی بر زلزله تهران ندارد، اما بی تاثیر نیز نمی تواند باشد. تهران منطقه پر گسلی است و باید خود را برای وقوع زلزله در تهران آماده کنیم، صدای پای زلزله در تهران به گوش می رسد.
وی افزود: سه گسل شمال تهران از فرحزاد تا لشگرک، شرق تهران شامل اتوبان شهید بابایی، تا سید خندان و گسل پر خطر جنوب تهران که ری، دولت آباد و بخشی از اسلامشهر را در بر گرفته و قدرت ویرانگری بسیار بالایی دارد، پایتخت کشور را به شدت تهدید می کنند، اما نباید از گسل مشا و اثر ویرانگر آن بر روی ویرانی شهرستان های دماوند، پردیس و بخش‌های از شمیرانات نیز به سادگی گذشت، این گسل در بالا دست سد لتیان و جایی در محدوده روستای «کلان» با گسل شمال تهران تلاقی پیدا می کند.

بافت فرسوده در کلانشهر تهران

شمال شهر به دلیل شیب بالا و جنس رسوبات، مستعد زمین لغزش است
ناپایداری واحدهای ساختمانی، وابسته به کلیه عوامل و ویژگی های طبیعی است که به نوعی سازه‌های مقاوم و نامقاوم را در معرض تهدید قرار می دهند. در تهران وضعیت واحدهای ناپایدار در برابر زمین لغزش در مقیاس ۲۲ منطقه به درستی مورد مطالعه قرار نگرفته است؛ اما بر اساس مطالعات انجام شده، شمال شهر به دلیل شیب بالا و جنس رسوبات، مستعد زمین لغزش است که در دره فرحزاد و شهرک مجلس آثار لغزش مشهود است.

موثرترین عامل در ایجاد لغزش در این شهر، زلزله است که در صورت وقوع می‌تواند کلیه پهنه‌های دارای گسل در شهر و به تبع آن سازه‌ها را با تهدید جدی مواجه کند. قرار داشتن واحدهای ساختمانی در مسیر عبور مسیل های اصلی تهران و جاری شدن آب‌های سطحی به هنگام بارش در سطح شهر ناپایداری واحدهای ساختمانی را تشدید می‌کند. شاخص‌های ناپایداری بر اساس جنس خاک و ویژگی‌های آن از جمله ریزدانگی و نفوذناپذیری تعریف شده است.

در حقیقت دو معیار نفوذناپذیری و ریزدانگی فقط در ترکیب با ناپایداری معرف فرسودگی است. بدین ترتیب نسبت محدوده‌های فرسوده به وسعت شهر ۳.۵ درصد است که ۶.۱۷ درصد واحدهای مسکونی و ۱.۱۷ درصد کل جمعیت ساکن را شامل می شود.

سطح آب‌های زیرزمینی در مناطق جنوبی شهر تهران بالاتر از سایر مناطق است. بنابراین در صورت وقوع احتمالی زلزله و مخصوصا فعال شدن گسل های شمال و جنوب ری احتمال روان گرایی خاک در این مناطق بسیار زیاد است. در مناطق ۱۵، ۱۶، ۲۰ و نواحی جنوبی همانند مناطق ۱۱، ۱۲ و ۱۴ سطح آب‌های زیرزمینی بسیار بالا است و سطح ایستایی نیز تا عمق ۱۵ متری زمین بالا آمده و این گونه مناطق در اثر وقوع زلزله روان گرایی خاک خسارات زیادی را به بار می آورد؛ به طور کلی در مناطقی که زمین از خاک های ریزدانه سست تشکیل شده و سطح ایستایی تا عمق ۱۰ متری زمین بالا آمده به هیچ عنوان نباید ساخت و ساز انجام شود و در صورت اجبار باید خاک این مناطق آماده سازی شود مواردی که در مناطق جنوبی تهران مدنظر قرار نگرفته است.

در همین رابطه محسن هاشمی ریاست شورای اسلامی شهر تهران، ری و تجریش در بیست و دومین جلسه علنی این شورا با تاکید بر اینکه مناطق ۹، ۱۰، ۱۱، ۱۲، ۱۴، ۱۶ و ۱۷ مناطق خطرپذیر در زلزله هستند گفته بود: خطرپذیری مناطق ۸، ۱۹، ۲۰ و ۳ تهران در هنگام زلزله متوسط است. تهران به عنوان پایتخت ایران از مسائلی از جمله بافت فرسوده و جمعیت زیاد رنج می‌برد. عدم رعایت استانداردها و ساخت‌وسازهای غیراستاندارد، وضعیت تاب‌آوری تهران را در شرایطی درست قرار نمی‌دهد هر چند کارهای خوبی در سال‌های گذشته صورت گرفته است ولی این اقدامات کافی نبوده است.
رییس شورای شهر تهران، وجود بافت های فرسوده و نیز عدم رعایت  استانداردها و ساخت‌وسازهای غیراستاندارد را به عنوان نشانه های کاهش تاب آوری پایتخت در برابر زلزله های بزرگ مورد تاکید قرار داد مطلبی که دبیر کارگروه ملی زلزله نیز در گفتگویی به آن پرداخته و گفته است: اگر زلزله‌ای به بزرگی زلزله کرمانشاه در تهران رخ دهد، ۲۰۰ هزار ساختمان تخریب کامل و ریزش خواهند داشت و ریزش این تعداد ساختمان به طور قطع یک میلیون کشته و مصدوم خواهد داشت که این یک فاجعه است.
بررسی آسیب پذیری کلانشهر تهران
به گزارش ایسنا، همچنین مرکز مطالعات شهرداری تهران در بررسی‌های انجام گرفته درباره لرزه نگاری تهران اعلام کرده است که در سند فرابخشی مقاوم سازی و کاهش خطرپذیری ناشی از زلزله یک چشم انداز بیست ساله برای کاهش خطرپذیری ناشی از زلزله طراحی شده که در آن ایران کشوری خواهد بود با مردمی آشنا و آگاه به زلزله که پیامدهای آن و چگونگی زندگی ایمن با آن و مستحدثاتی ایمن و سازگار با زمین لرزه و برای تحقق این چشم انداز چهار محور کلی دست یابی به جامعه ای آشنا و آگاه به زلزله و چگونگی زندگی ایمن با زلزله، توسعه پژوهش های کاربردی، تهیه ضوابط و معیارهای ایمنی، مدیریت و استقرار سیستم مدیریت اطلاعات خطرپذیری زلزله کشور، استقرار سیستم ساخت و ساز اصولی و سازگار با زلزله و ایمن سازی ساختمان ها، تاسیسات زیربنایی و شریان های حیاتی موجود در شهرها و روستاها طراحی شد.
بر اساس مطالعات صورت گرفته، آسیب پذیری کلانشهر تهران زمانی اهمیت ویژه‌ای می‌یابد که بدانیم در صورت بروز خطر، تهران به دلیل ویژگی های منحصر به فرد نظیر تمرکز شدید ساختمانی، کمبود فضای باز به ویژه در مناطق مرکزی، عدم رعایت استانداردهای لازم در اکثر سازه های مناطق مختلف، جمعیت زیاد و عدم رعایت سرانه‌ها با مشکلات عدیده و متفاوتی نسبت به سایر شهرها مواجه است. همچنین رسوبات آبرفتی تهران، دارای پتانسیل لازم جهت تقویت امواج ناشی از زلزله می باشد. بنابراین شناخت محدوده‌های آسیب پذیر و مقاوم در سطح شهر و برنامه ریزی صحیح و مناسب جهت پیشگیری یا کاهش آثار خطر احتمالی، بسیار حیاتی و مهم است.
مدیریت بحران در زمان وقوع زلزله و دیگر بلایای طبیعی در سراسر کشور از اهمیت بالایی برخوردار است که این اهمیت در استان تهران به عنوان پایتخت کشور اهمیتی مضاعف دارد، وجود جمعیتی متراکم، استقرار دستگاه‌های سیاسی و حاکمیتی کشور، وجود مدیریت امداد رسانی مرکزی کشور و … از عواملی هستند که اهمیت تهران را بیش از پیش کرده و مطالعات دقیق و طراحی سناریوی مدون و برنامه ریزی شده را می طلبد دقیقا مسئله ای که در سال های گذشته مورد غفلت قرار گرفته و امید است زلزله کرمانشاه زنگ خطری برای همه باشد و آنان که در “تهران خفته بر زلزله” برای انجام وظایف خود خفته اند بیدار کند.
ایسنا در سلسله گزارش های خود حول محور زلزله احتمالی تهران و ایمنی در این شهر، نوع سازه‌ها و وضعیت فعلی آنها در این شهر، وضعیت مراکز دولتی و درمانی، وضعیت پارکها و فضاهای باز شهر تهران به تفکیک هر منطقه و شریان های حیاتی این کلانشهرها را با در نظر گرفتن سناریوی فعال شدن هر یک از گسل‌های تهران در گزارش‌های بعدی تقدیم حضور مخاطبان خود خواهد کرد.
گزارش: سیدمیثاق اختر

لینک این گزارش در خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)
انتهای پیام